ଜିଲ୍ଲା ସମ୍ବନ୍ଧରେ
ପୁରୀ ହେଉଛି ଭାରତର ଓଡିଶା ପ୍ରଦେଶର ପୂର୍ବ ଭାଗର ଏକ ଉପକୂଳବର୍ତ୍ତୀ ଜିଲ୍ଲା । ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ତଥା ଜଗତର ନାଥ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଆରାଧନା ସ୍ଥଳୀ ହୋଇଥିବାରୁ ପୁରୀର ପରିଚୟ ଅନାବଶ୍ୟକ । ଭାରତର ଚାରି ଧାମ ମଧ୍ୟରୁ ପୁରୀ ଅନ୍ୟତମ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଐତିହ୍ୟ ସହର ଅନୁଯାୟୀ ଜିଲ୍ଲାର ନାମ ପୁରୀ ରଖାଯାଇଛି । ୩୦୫୧ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଉକ୍ତ ଜିଲ୍ଲା ପ୍ରାୟତଃ ଦୁଇଟି ଅସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ- ଉପକୂଳବର୍ତ୍ତୀ ଏବଂ ନଦୀ ଅବବାହିକା ଅଞ୍ଚଳ । ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ୧୯’ ୨୮ ଉତ୍ତର ଅକ୍ଷାଂଶରୁ ୨୬’ ୩୫ ଉତ୍ତର ଅକ୍ଷାଂଶ ଏବଂ ୮୪’ ୨୯ ପୂର୍ବ ଦ୍ରାଘିମାରୁ ୮୬’୨୫ ପୂର୍ବ ଦ୍ରାଘିମା ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି । ଏହାର ଉଚ୍ଚତା ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନ ସହ ସମାନ । ଜିଲ୍ଲାର ଜନସଂଖ୍ୟା ୨୦୧୧ ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ୧୬ ଲକ୍ଷ ୯୮ ହଜାର ୭୩୦ ଥିବାବେଳେ ପ୍ରତି ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ପିଛା ୪୮୮ ଜଣ ବାସ କରନ୍ତି । ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ଜନସଂଖ୍ୟା ୧୪ ଲକ୍ଷ ୩୩ ହଜାର ୮୦୦ ରହିଥିବାବେଳେ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ୨ ଲକ୍ଷ ୬୪ ହଜାର ୯୩୦ ଜଣ ବାସ କରନ୍ତି । ଜିଲ୍ଲାରେ ୩ ଲକ୍ଷ ୨୫ ହଜାର ୧୩୩ ଜଣ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ଓ ୪ ହଜାର ୪୮୨ ଜଣ ଜନଜାତିର ଲୋକ ରୁହନ୍ତି । ଜିଲ୍ଲାରେ ୧୨ ଲକ୍ଷ ୯୧ ହଜାର ୯୩୯ ଜଣ ସାକ୍ଷର ଏବଂ ୪ ଲକ୍ଷ ୬ ହଜାର ୭୯୧ ଜଣ ନିରକ୍ଷର ଥିବା ଜଣାଯାଏ। ଧାନ, ଗହମ,ମୁଗ,ବିରି,କୋଳଥ ଓ ଚିନାବାଦାମ ଏହି ଜିଲ୍ଲାର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ଫସଲ ।
୨୦୧୧ ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଜିଲ୍ଲାରେ ହାରାହାରି ସାକ୍ଷରତା ହାର ୮୪.୬୭ ରହିଛି ଯାହା ୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ୭୭.୯୬ ଥିଲା । ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳା ସାକ୍ଷରତା ହାର ଯଥାକ୍ରମେ ୯୦.୮୫ ଓ ୭୮.୨୮ ଥିବାବେଳେ ୨୦୦୧ ଜନଗଣନାରେ ଉକ୍ତ ହାର ଯଥାକ୍ରମେ ୮୮.୦୮ ଏବଂ ୬୭.୫୭ ପ୍ରତିଶତ ଥିଲା । ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାରେ ଥିବା ୧୨ଲକ୍ଷ ୯୧ ହଜାର ୯୩୯ ଜଣ ସାକ୍ଷରଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୭ ଲକ୍ଷ ୪ ହଜାର ୮୫୭ ପୁରୁଷ ଓ ୫ ଲକ୍ଷ ୮୭ ହଜାର ୮୨ ଜଣ ମହିଳା ଅଛନ୍ତି । ୨୦୦୧ରେ ଏହି ସଂଖ୍ୟା ୧୦ ଲକ୍ଷ ୨୪ ହଜାର ୫୨୩ ଥିଲା ।
ଜିଲ୍ଲା ମଧ୍ୟ ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ନଦୀ ଗୁଡିକ ଚାଷ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାନ୍ତି । ବଙ୍ଗୋପସାଗର ନିକଟରେ ଥିବାରୁ ଏଠାରେ କ୍ରାନ୍ତୀୟ ଜଳବାୟୁ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ । ଏଠାରେ ମାର୍ଚ୍ଚରୁ ଜୁନ ଗ୍ରୀଷ୍ମ, ଜୁନରୁ ସେପ୍ଟମ୍ବର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଷା ଓ ଅକ୍ଟୋବରରୁ ଫେବୃୟାରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶୀତ ଋତୁ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ଜିଲ୍ଲାର ହାରାହାରି ସର୍ବନିମ୍ନ ତାପମାତ୍ରା ୧୬.୪୫ ଡିଗ୍ରୀ ସେଲସିୟସ ଓ ସର୍ବାଧିକ ତାପମାତ୍ରା ୩୩.୯ ଡିଗ୍ରୀ ସେଲସିୟସ ରହେ ।
ଜିଲ୍ଲାର ହସ୍ତ ଓ କୂଟୀର ଶିଳ୍ପ ବିଶ୍ଵ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଓ କୋଣାର୍କର ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର ହସ୍ତଶିଳ୍ପର ମୂଳଉତ୍ସ। ଜିଲ୍ଲାର ଉନ୍ନତ ପାରମ୍ପରିକ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଐତିହ୍ୟ ହସ୍ତ ଓ କୂଟୀର ଶିଳ୍ପ ପାଇଁ ବିଶେଷ ସହାୟକ । ମୁଖ୍ୟ ଶିଳ୍ପ ଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଭାବେ ଚାନ୍ଦୁଆ,ପଥର ଖୋଦେଇ, ପଟ୍ଟଚିତ୍ର,କାଠ କାରିଗରୀ କାମ,ଟେରାକୋଟା, କଂସା ପିତ୍ତଳ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ, ସାମୁଦ୍ରିକ ପଦାର୍ଥର ଆଦୃତି ରହିଛି । ପାରମ୍ପରିକ କାରିଗର ଓ ଶିଳ୍ପୀ ପରିବାର ଏବଂ ଆର୍ଥିକ ଦୁର୍ବଳ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଜିଲ୍ଲା ଶିଳ୍ପ କେନ୍ଦ୍ର ପକ୍ଷରୁ ଉନ୍ନତ କୌଶଳ ଶିକ୍ଷା ଓ ତାଲିମ ଦିଆଯାଉଛି । ଏହା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ତାଲିମ ସ୍କୁଲ ଓ ନଡିଆ କତା ତାଲିମ କେନ୍ଦ୍ର ଗୁଡିକୁ ସହୟତା କରିବା ସହ ଜିଲ୍ଲା ଶିଳ୍ପ କେନ୍ଦ୍ର କେତେ ଗୁଡିଏ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହାତକୁ ନେଇଛି । ଜିଲ୍ଲାରେ ଅନେକ କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ଚାଲୁଅଛି ।
ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ, ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ର ଶେଖର ସ୍ଵୟଂଶାସିତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ, ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସଂସ୍କୃତ ସଂସ୍ଥାନ ମାନିତ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ,ସଦାଶିବ ପରିସର,ଗଙ୍ଗାଧର ମହାପାତ୍ର ଆଇନ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ଏବଂ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ ଜାତୀୟ ଇସ୍ପାତ ସଂସ୍ଥା ପ୍ରମୁଖ ଜିଲ୍ଲାର ଅଗ୍ରଣୀ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ । ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଅନେକ ଖ୍ୟାତନାମା ବ୍ୟକ୍ତି ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜୟଦେବ,ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ, ଶ୍ରୀଧର ସ୍ଵାମୀ, ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ, ରାୟ ରାମାନନ୍ଦ ପଟ୍ଟନାୟକ, କହ୍ନାଇ ଖୁଣ୍ଟିଆ, ଜୟଦେବ ଦ୍ଵିତୀୟ, କବି ଚିନ୍ତାମଣି ମିଶ୍ର, ବଲରାମ ଦାସ, ଭକ୍ତ କବି ସାଲବେଗ, ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ, ପଣ୍ଡିତ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ ଏବଂ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ନୃତ୍ୟ ଗୁରୁ ପଦ୍ମଭୂଷଣ କେଲୁଚରଣ ମହାପାତ୍ର ପ୍ରମୁଖଙ୍କ ଅବଦାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ।